صنایع دستی مسجدی | فروش اینترنتی صنایع دستی
نویسنده: مدیر سایت 
ساخت و تزئین چوب با استفاده از شیوه‌های گوناگون برای تولید اشیای مسطح، حجمی، تزئینی و کاربردی را «هنر درودگری» می‌گویند. تزئین آثار هنری چوبی در بیشتر موارد پس از ساخت بدنه انجام میشود؛ بدین ترتیب که بدنه اصلی شی را با انواع روش‌های نجاری و درودگری می‌سازند، سپس کار تزئین را به شیوه‌های مختلف بر سطح آن‌ها اجرا می‌کنند و یا به شکل لایه‌ی آماده می‌چسبانند.
همچنین در برخی از آثار هنری چوبی، ساخت و تزئین به‌صورت هم‌زمان انجام میشود. بسیاری از آثار چوبی که با روش‌های نجاری تولید می‌شوند و بدون تزئین هستند در زمره‌ی آثار هنری چوبی قرار نمی‌گیرند، زیرا جنبه‌ی کاربردی بیشتری دارند. فروشگاه اینترنتی صنایع دستی پرنون در این مقاله به‌طورکامل به انواع روش‌های ساخت، ابزار و مصالح مورد نیاز آثار هنری چوبی از جمله تراش، بُرش و بست و بُرش پرداخته است.
1- انواع آثار هنری چوبی
ساخت و تزئین چوب را به روش‌های تراش، برش؛ برش و بست و یا ترکیبی انجام می‌دهند. به تناسب بهره‌گیری از روش‌های ذکرشده، هنر درودگری سنتی به انواع مختلفی تقسیم میشود که عبارت‌اند از: خراطی، منبت‌کاری، مشبک‌کاری، گره چینی، معرق‌کاری، نازک‌کاری، خاتم‌کاری، معرق منبت، معرق خاتم و احجام چوبی. در شکل «1» زیر به‌طور خلاصه انواع روش‌های ساخت و تزئین اشیای چوبی نمایش داده شده است.
آثار هنری چوبی با توجه به نوع کاربرد به‌صورت مسطح و حجمی با استفاده از طرح‌ها و نقش‌های سنتی ساخته و تزئین میشود. بهره‌گیری از رنگ، رگه‌ها و بافت طبیعی چوب از ویژگی‌هایی است که در ساخت این آثار موردتوجه هنرمند قرار می‌گیرد. همچنین از گل‌میخ‌ها و یراق‌آلات فلزی به‌عنوان آرایه در هنرهای چوبی استفاده میشود.
انواع روش‌های ساخت و تزئین اشیا چوبی
2- ابزار و وسایل موردنیاز در تولید آثار هنری چوبی
به‌طورکلی برای شکل‌دهی و نقش‌اندازی آثار هنری چوبی از ابزارهای مختلفی استفاده میشود که عبارت‌اند از: ابزارهای برش (انواع اره‌های دستی و ماشینی و وسایل سوراخ‌کاری)، ابزارهای تراش و پرداخت (انواع رنده، چوب‌ساب، مغار و اسکنه و سنباده)، ابزارهای رنگ و تکمیل (انواع لیسه، پیستوله، قلم‌مو و کاردک)، ابزارهای بست و نگهدارنده و اتصال (انواع گیره، چکش، میخ‌کش و نخ) و ابزار و وسایل ایمنی (دستکش، کلاه، عینک و ماسک).
انواع چوب که متداول‌ترین آن‌ها چوب گردو، توت، راش، شمشاد، نارنج و عناب است. چسب چوب، میخ، کاغذ، روغن جلا، استخوان، صدف، عاج، شیشه‌های رنگی، پودر رنگ‌های تیره، بولستر، لاک و الکل، مفتول‌های برنجی و مسی از دیگر مواد و مصالح این رشته هنری به شمار می‌روند.
3- روش تولید آثار هنری چوبی
با توجه به روش‌های مختلف ساخت و تزئین چوب (تراش، برش، برش و بست و ترکیبی) و هنرهای چوبی در ادامه به شرح هریک از آن‌ها پرداخته شده است.
3-1 روش تراش
تراشیدن چوب‌ها برای ساخت و تزئین اشیا در شکل‌های مسطح و حجم‌دار با استفاده از ابزار متنوع را «چوب‌تراشی» می‌گویند. آثار خراطی و منبت‌کاری از محصولات این روش است.
الف) منبت‌کاری:
تراش و برداشت قسمتی از سطح چوب برای ایجاد طرح و نقش برجسته با مغار و چکش به‌منظور ساخت اشیا مختلف را «منبت‌کاری» می‌گویند. با منبت‌کاری نقش‌نگارهای متنوعی بر اشیایی چون قاب، رحل، درب، نرده، صندلی، مبل، پایه میز و غیره ایجاد میشود. با توجه به میزان عمق تراش زمینه، نقش یا خطوط آن، منبت‌کاری به انواع مختلفی تقسیم میشود که در ادامه شرح داده شده است.
گاهی تنها خطوط طرح و نقش را مغار می‌تراشند و زمینه و نقش هم‌سطح و بدون برجستگی باقی می‌ماند، این نوع منبت را «حکاکی» می‌گویند. در انواع دیگر زمینه را کامل و عمق یکنواخت می‌تراشند و نقش نیز با برجستگی‌های متفاوت تراشیده میشود که برحسب میزان برجستگی نقوش، آن را منبت نیم‌برجسته، برجسته و تمام برجسته می‌نامند.
در منبت نیم‌برجسته نقوش یا خطوط اصلی آن در یک سطح باقی می‌مانند که این شیوه در ایران به منبت سوزنی (آباده) مشهور است. قالب‌های چوبی چاپ قلمکار به این روش ساخته می‌شوند. در منبت برجسته (گلپایگان) همه‌ی نقوش نسبت به زمینه برجسته باقی‌مانده و قسمتی از آن‌ها با اختلاف عمق کم (ا تا 3 میلی‌متر) تراشیده میشود. منبت گلپایگان نمونه‌ای از نوع است.
در منبت تمام برجسته با عمق‌های گوناگون تراشیده و روسازی می‌شوند. در انواع مختلف منبت بیشتر از چوب‌هایی که دارای رنگی یک‌دست هستند استفاده شده و پس از پرداخت نهایی، سطح کار را با روغن جلا یا پولیستر می‌پوشانند.
ب) خراطی:
تراشیدن دورانی چوب به‌وسیله‌ی چرخ خراطی و مغار برای ساخت اشیایی با حجم متقارن و مدور را «خراطی» می‌گویند. این روش برای شکل‌دهی و تزئین سطح بیرونی و درونی اشیا به کار گرفته و محصولاتی از قبیل نرده، پایه‌ی میز و صندلی، ظروف، میل زورخانه و غیره ساخته میشود. چوب‌هایی که برای خراطی به کار گرفته می‌شوند اغلب دارای بافت و تراکم یکنواختی هستند.
3-2 روش بُرش
در ساخت و تزئین آثار هنری چوبی تنها از روش برش چوب بهره می‌گیرند. در این روش چوب را به شکل و اندازه‌های مختلف، براساس طرح و نقش برش زده و برای ساخت اشیای تزئین و کاربردی به کار میبرند. آثار هنری مشبک و گره‌چینی چوب به این روش تولید می‌شوند.
الف) گره چینی:
برش قطعات مختلف چوبی و درگیر کردن آن‌ها مطابق طرح‌های سنتی برای تولید اشیا هنری گوناگون با نقوش یکپارچه‌ی مشبک یا توپر را «گره چینی» گویند. امروزه از گره چینی برای ساخت اشیای تزئینی به کار رفته در معماری، اثاثیه و غیره به شیوه‌های گوناگونی استفاده میشود.
آثار گره‌چینی انواع گوناگونی دارد که عبارت‌اند از گره چینی توخالی (مشبک) و گره چینی توپَر. در گره چینی توخالی (مشبک) زهوارها بر اساس طرح منظم هندسی متناسب با اضلاع تشکیل‌دهنده‌ی گره برش خورده و بدون استفاده از چسب در یکدیگر چفت شده و درنهایت طرح هندسی نمایان میشود. در این نوع گره چینی از میان اضلاع گره‌ها (آلت‌ها) هوا و نور جریان دارد. گاهی نیز متناسب با شکل هندسی حاصل از فاصله‌ی میان آلت‌ها، شیشه‌های رنگی قرار داده میشود که آرایه‌ی آن به‌حساب میآید. در گره چینی توپر بین آلت‌ها را با قطعات چوبی مختلف و متناسب با شکل پدید آمده، پر می‌کنند که اصطلاحا به آن «لقط» می‌گویند. این نوع گره چینی به آلت و لقط نیز شهرت دارد. اگر به‌جای گره‌ها از طرح‌ها و نقوش با خطوط گردان (منحنی مانند اسلیمی، بوته و …) برای انواع گره چینی استفاده شود به آن «قوراه‌بَری» یا «اسلیمی بُری» می‌گویند.
اشیایی که با هنر گره‌چینی ساخته می‌شوند، برای به‌کارگیری پنجره، نورگیر، درب، منبر، نرده، میز، قسمت‌هایی از صندلی، سردر، دیوارک جداکننده (پاراوان) و غیره استفاده می‌شوند. بیشتر آثار گره‌چینی به‌صورت مسطح مشاهده می‌شوند و از طرح‌ها و نقوش هندسی به‌ویژه گره‌ها و همچنین طرح‌هایی با خطوط منحنی برخوردارند. آرایه‌های به‌کاررفته در گره‌چینی، شیشه‌های رنگی، عاج، صدف، گل‌میخ‌های متنوع و غیره هستند. امروزه گره‌چینی در شهرهایی همچون اصفهان، یزد، شیراز، تهران و مشهد انجام میشود.
ب) مشبک:
برش قسمت‌هایی از قطعه چوب لایه شده براساس طرح، به‌وسیله‌ی ابزار و ایجاد شبکه و روزنه را مشبک‌کاری (شبکه بُری) چوب می‌گویند. در مشبک‌کاری چوب از انواع نقش و نگارهای سنتی (هندسی، حیوانی، گیاهی و …) برای تزئین اشیا بهره گرفته میشود. این نقوش معمولا به‌گونه‌ای انتخاب می‌شوند که اجزای نقش به‌هم‌پیوسته باشد تا زمینه یا نقش پس از برش و ایجاد شبکه از هم گسسته نشود. از آثار این هنر می‌توان به ساخت انواع نورگیرها، جداکننده (پاراوان) بخش‌هایی از صندلی، میز و مانند آن اشاره کرد.
3-3 روش بُرش و بست
بریدن، کنار هم چیدن و چسباند قطعات چوب و مواد دیگر (صدف، استخوان و فلز) برای ساخت پوششی تزئین را «برش و بست» گویند. برش و بست برای ساخت و تزئین پوشش آثار چوبی به شیوه‌های گوناگونی انجام میشود که آثار معرق‌کاری، نازک‌کاری و خاتم‌کاری محصولات این شیوه‌ها به شمار می‌روند.
الف) معرق‌کاری:
بریدن و کنار هم چسباندن قطعات مسطح چوبی خودرنگ و دیگر مواد (فلز و صدف) برای ایجاد پوشش تزئینی تخت بر اساس طرح‌ها و نقش‌های متنوع را «معرق‌کاری» می‌گویند. از معرق‌کاری برای ایجاد نقش و نگار بر سطح اشیایی مانند درب‌های ورودی، گنجه‌ها، صندوق، میز، پاراوان، قاب و همچنین ساخت تابلو با موضوع‌های گوناگون استفاده میشود.
بیشتر آثار معرق به‌صورت تخت و مسطح دیده می‌شوند. مهمترین ویژگی معرق‌کاری که در ظاهر آن جلوه دارد، بهره‌گیری هنرمندانه از تنوع رنگی چوب‌های طبیعی و خودرنگ است که تمامی سطح کار را می‌پوشاند و گاه موضوع اصلی معرق‌کاری شده و پیرامون آن با استفاده از مواد مصنوعی رنگ تکمیل میشود.
ب) خاتم‌کاری:
برش و کنار هم چیدن لایه‌های خاتم به‌صورت پیوسته برای ایجاد نقوش منظم هندسی جهت آراستن و پوشاندن کامل سطح اشیا را «خاتم‌کاری» می‌گویند. تزئین سطح اشیا به‌وسیله‌ی لایه‌های خاتم آخرین مرحله‌ی هنر خاتم است. پیچیده‌ترین و پرزحمت‌ترین کار این هنر، مرحله‌ی خاتم‌سازی است که با ساخت مفتول‌ها ظریف منشوری شکل از جنس‌های مختلف آغاز و با تهیه‌ی لایه‌های خاتم پایان می‌یابد.
از مهمترین ویژگی‌های خاتم‌کاری ایجاد سطحی با نقش‌های رنگین، منظم و هندسی است که از ترکیب و تکرار انبوه شکلی واحد (مثلث متساوی‌الاضلاع به ابعاد حداکثر دو میلی‌متر) حاصل میشود.
